Bu makalede, “Tarih nedir?”, “Tarihin konusu nedir?” ve “Tarih ne işe yarar?” gibi soruların cevaplarını arayacağız. Ancak belirtmek isteriz ki bu bir akademik yazı değildir. Amacımız, tarih severlere ve tarihle yeni tanışanlara, tarihin tanımı, temel nitelikleri, konusu ve amacı hakkında bazı önemli bilgiler sunmaktır.
“Tarih nedir?” sorusunun cevabı kolay bir iş değildir ve tarihçiler tarafından çok farklı tanımlar yapılmıştır. Ancak tarihin kapsamı, alanları, yöntemleri ve teorik yaklaşımları o kadar çeşitlidir. Ortak bir tanım altında toplamak neredeyse imkansızdır. Ünlü Fransız tarihçi Fernand Braudel’in dediği gibi, tarih sınırlandırılmış bir tanım içine sokulabilecek bir çalışma alanı değildir. Bu nedenle, “Tarih nedir?” sorusunu kısa bir tanımla cevaplamak yerine, tarihin ne olduğunu ve ne olmadığını anlamaya çalışacağız.
İçindekiler
Geçmiş Olarak Tarih, Bir Bilim Dalı Olarak Tarih
Genellikle Tarih’in iki farklı anlamı olduğu söylenir. İlk anlamı, geçmişte meydana gelen olayların ve gerçeklerin tümünü ifade eder. Bu anlamda, tarih yaşanmış geçmişin bütünü olmuştur. Tarihçiler tarafından araştırılan, yeniden yapılandırılan ve günümüze aktarılan tarih yazımı ise, tarih teriminin ikinci anlamına karşılık gelir. Burada tarih kelimesiyle daha çok bir sosyal bilim olarak tarihi kastedilmektedir. Bu terimin ikinci anlamıdır.
Zaman, insan hayatındaki en önemli kavramlardan biridir. Üç temel boyutu vardır: geçmiş zaman, yaşanan an ve gelecek. Geçmiş zaman artık geri döndürülemez şekilde geçmişte kalmış olsa da, hayatımızın en temel bileşenlerinden biridir. Bir kişinin yaşının kaç olduğu, o kişiyle ilgili en önemli bilgilerden biridir. Aynı şekilde, bir işte kaç yıldır çalıştığımız, bir şehirde kaç yıldır yaşadığımız veya hatta bir eşyanın kaç yıldır kullanıldığı bile önemli olabilir. Geçmişte yaşanan olaylar, bize olumlu veya olumsuz olarak kazanımlar sağlayarak, bugünümüzü ve geleceğimizi belirler. İçinde bulunduğumuz sosyal ve fiziksel çevre, geçmişimizin bize bıraktığı miraslardan başka bir şey değildir.
Bir bireyin geçmiş zamanla ilgisi sadece kendi yaşam deneyimleriyle sınırlı değildir. Öncelikle ailesinin geçmişi, kişiyi doğrudan etkiler. Ardından, bu çevre daha da genişler: önce içinde bulunulan sosyal ve kültürel grupların, daha sonra ait olunan halkın veya milletin ve nihayetinde tüm insanlığın geçmişi, kişiyi bilinçli ya da bilinçsiz şekilde ilgilendirir.
Bize ilham veren ve yaşamımızı oluşturan geçmiş sadece insanlık tarihiyle sınırlı değildir. Ayrıca dünyanın ve evrenin bir geçmişi vardır ve bu geçmiş, bugünümüzle sıkı bir şekilde bağlantılıdır. Coğrafyamızı oluşturan dağlar, ovalar, denizler, nehirler ve hayatımızı etkileyen iklim koşulları, soluduğumuz temiz ve doğal havanın yapısı gibi unsurlar, uzak geçmişin bizim için bıraktığı mirasın bir parçasıdır.
Geçmiş zamanı düşündüğümüzde, kişinin kendi hayatıyla başlar. İnsanlık tarihine doğru genişleyen ve sonrasında kainatın geçmişine kadar uzanan kapsayıcı bir daire şeklinde düşünebiliriz.
Tarihin Odak Noktası İnsan
Tarih, insanın varoluşuyla başlar ve sadece insanlık tarihiyle ilgilidir. Jeoloji, paleontoloji gibi bilimler insan öncesi dönemlere odaklanırken, tarih insanların geçmişini anlamaya yöneliktir. Bazı tarihçiler, yazı öncesi toplumlardan geriye tarihlerini belirleyecek kanıt kalmadığı gerekçesiyle bu dönemi tarih öncesi olarak sınıflandırmıştır. Ancak, teknolojinin gelişmesi ve etnoloji, antropoloji, dil bilimi, sosyoloji gibi bilimlerin verilerinin tarih tarafından kullanılmasıyla artık yazı öncesi dönemlerin ve toplumların tarihi de aydınlatılabilmektedir.
Tarih, insanlığın sınırsız ve geniş kapsamlı geçmişini inceleyen bir bilim dalıdır. Bu geçmişin insanlarla ilgili olan kısmını ele alan tarih, farklı bakış açılarıyla incelenmiştir. Çok çeşitli alt dallara ayrılmıştır. Siyasi tarih, ekonomi tarihi, toplumsal tarih, kültür tarihi, askeri tarih, yerel tarih, sanat tarihi, bilim tarihi, dinler tarihi, siyasi düşünceler tarihi, tıp tarihi, hukuk tarihi, eğitim tarihi, Türk tarihi, Yunan tarihi, Fransız tarihi, Avrupa tarihi, Afrika tarihi, Balkan tarihi gibi birçok alt dalı vardır. Tarihçiler, kaynaklara, metotlara, temel yaklaşımlara ve teorilere dayanarak bu konuları incelerler. Bu nedenle, tarih bilim dalı, diğer bilim dallarından farklı olarak oldukça geniş bir alanda çalışır. Ger geçen gün daha da genişler.
Tarih: Geçmişin Yeniden İnşası
Tarih kavramının ne olduğunu anlamak için geçmiş kavramıyla olan ilişkisini ve farkını doğru bir şekilde anlamak önemlidir. Genellikle insanlar, geçmişin gerçekliğiyle tarihçilerin sunduğu tarihsel anlatıların aynı olduğunu düşünürler, ancak bu iki kavram birbirinden farklıdır.
Tarihin konusu geçmiş zaman olmakla birlikte, tarih geçmişin kendisi değildir. Çünkü tarih, sadece tarihçilerin bize aktardığı olay ve olguların bütünü değil, onların yorumlama, seçme ve sunma biçimlerinden ibarettir. Gerçekliğin doğru bir şekilde yansıtıldığı düşüncesi oldukça yanıltıcı olmuştur. Çünkü tarihçilerin aktardıkları kaynaklarının sınırları, öznellikleri ve yanıltıcılıkları vardır. Tarihi yazan kişilerin siyasi, ideolojik, kültürel, dini, etnik ve toplumsal önyargıları, kaynakları seçerken yaptıkları tercihler, bilgiye erişimleri ve bunları yorumlama biçimleri, tarihin sonucunu şekillendirir. Bu nedenle, tarih doğru değil, doğruya yakın bir rekonstrüksiyondur.
Geçmişe geri dönmek mümkün olmadığı için, tarihçiler, mevcut kaynaklardan, yazılı belgelerden, arkeolojik kalıntılardan, sözlü geleneğe dayanan hikayelerden, resim ve fotoğraflardan, filmlerden, müziklerden ve diğer materyallerden yararlanarak, geçmişte nelerin olduğunu anlamaya çalışırlar. Ancak, kaynakların eksikliği, yetersizliği, manipülasyonu, çarpıtılması veya yok edilmesi gibi nedenlerle, tarihçilerin elindeki veriler tam, kesin veya tarafsız değildir. Bu da, tarihin her zaman tartışmaya açık, değiştirilebilirdir. Yeniden yorumlanabilir olmasını sağlamıştır.
Eski Çağ Örneği
Tarih, geçmişte yaşanan olaylar ve olguların kaydedilmiş şekliyle aktarımıdır. Ancak tarih, gerçek geçmişin tamamını yansıtmaz. Tarihçilerin aktardıkları, sadece o dönemle ilgili kaynakların elverdiği kadarıyla oluşur. Örneğin, Eski Çağ tarihi incelendiğinde, tarihçilerin çoğu bilgiyi Akdeniz havzası, Mezopotamya, Hindistan ve Çin gibi bölgelerin tarihinden alır. Bu bölgelerde yaşayan topluluklar geriye pek çok yazılı belge ve arkeolojik kanıt bırakmıştır. Bundan dolayı tarihçiler bu bölgelerle ilgili daha fazla bilgiye sahiptir.
Ancak Kuzey Avrupa, Orta ve Kuzey Asya, Orta ve Güney Afrika, Amerika ve Avustralya gibi bölgelerde de o dönemde insanlar yaşıyordu. Ancak bu bölgelerdeki insanlar, yazılı kanıtlarını bırakmadıkları için tarihçiler bu bölgeler hakkında daha az bilgiye sahiptirler. Dolayısıyla tarih, yalnızca kaynakların elverdiği kadarıyla geçmişin bir kısmını yansıtır.
Göbeklitepe Örneği
Göbeklitepe arkeolojik alanı, Şanlıurfa’da yer alan ve bilinen en eski yerleşim yerlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Keşfi, dünya tarihi için önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Ancak, dünya tarihini değiştirme potansiyeline sahip ancak henüz keşfedilmemiş tarihsel alanlar ve kanıtlar olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, yok olduğu için artık bilinemeyen kanıtlar da olmuştur.
Tarih, keşfedilenlerle birlikte sürekli olarak değişendir. Her zaman keşfedilmemiş olan unsurlarla eksik kalabilecek bir kurgu olmuştur. Bu nedenle, belirli bir tarihsel olayın tam olarak nasıl gerçekleştiği hakkında ne olduğu konusunda kesin bir bilgi sahibi olmak mümkün olmayabilir. Ancak, yeni arkeolojik keşifler ve ileri teknolojik araçlar sayesinde, gelecekte daha fazla tarihsel alan ve kanıt keşfedilmiştir. Tarihin anlaşılmasına yeni ışık tutar.
Ayrıca, dünya genelinde birçok bölgede ve insan topluluğunda geriye kalan çok sayıda kanıt olmasına rağmen, tarihlerinde hala aydınlatılmamış birçok olay ve olgu bulunmaktadır. Bu durum, sadece Eski Çağ gibi uzak dönemlerde değil, daha yakın tarihi dönemlerde de geçerlidir. Birçok olay, olgu ve kişiyle ilgili yeterince belge günümüze kadar ulaşmamıştır.
Tarihçiler, ellerindeki belgeler ne kadar ve nasıl elverişliyse, geçmişi o şekilde yazmaktadırlar. Ancak, bazı belgeler kaybolmuş veya yok edilmiştir. Ayrıca, bazı kaynaklar da belirli bir bakış açısına sahiptir. Gerçeği tam olarak yansıtmaz. Tarihin anlatımı, sürekli olarak yeniden değerlendirilmelidir. Her zaman doğru ve eksiksiz olamayabileceği anlaşılmalıdır.
Ayrıca, her tarihi belgenin kesinlikle %100 doğru olarak kabul edilemeyeceği de unutulmamalıdır. Belirli bir yazılı tarihi belgeyi oluşturan kişi veya grup, olayın taraflarından biridir. Kendi bakış açısından anlatmıştır. Bu nedenle, belgelerin doğruluğunu ve objektifliğini sorgulamak önemlidir.
Celali İsyanları Örneği
Örneğin, Osmanlı döneminde Anadolu’daki Celali isyanlarını araştıran bir tarihçi, Osmanlı arşivlerinden bulduğu belgeleri devletin bakış açısıyla sunacaktır. Bu belgeler, isyanları bastırmak için yapılan harekatları savunacaktır. İsyanların neden olduğu kayıplar göz ardı edilebilir. Bu nedenle, belirli bir olayın tüm yönleri ve perspektifleri göz önünde bulundurulmalıdır. Farklı kaynaklardan gelen bilgiler karşılaştırılmalıdır. Bu sayede, daha objektif bir tarih yazımı mümkün olacaktır.
Ancak isyancıların bakış açısından olayları yansıtan yazılı belgeler oldukça sınırlıdır. Genellikle devlet kaynaklarından farklı bir bakış açısı sunarlar. Tarihçiler, olayları daha objektif bir şekilde ele almak için farklı kaynaklardan elde ettikleri bilgileri karşılaştırmalıdır.
Örneğin, Osmanlı döneminde yazılan nasihatnâmelerde siyasi rakipler bazen kötü gösterilmiştir. Bu tür belgeler, devletin resmi kaynaklarından farklı bir bakış açısı sunabilirler. Bu nedenle, tarihçilerin yazılı belgelerin yazanların bakış açısını yansıttığı gerçeğini dikkate almalıdır. Belgelerin doğruluğunu sorgulamaları önemlidir.
Tarihçilerin Kaynakları
Tarihçiler, farklı kaynaklardan elde edilen bilgileri kritik bir şekilde değerlendirmelidir. Olayların tüm yönlerini ele alarak daha objektif bir tarih yazımı yapmalıdır. Böylece, tarihçilerin hatalara düşme ihtimali azalacak ve daha doğru bir tarih anlatısı ortaya çıkacaktır.
Diğer yandan tarihçinin kendi zihniyeti ve bakış açısı da, tarihi anlatımında etkili olur. Her tarihçi kendi bakış açısıyla tarihi yorumlar ve anlatır. Bu bazen, büyük bir insan grubunun göz ardı edilmesine sebeptir. Örneğin, insanlık tarihinin yarısını oluşturan kadınlara, yakın zamana kadar tarihte ayrılan yer son derece azdı. Ancak feminist tarih anlayışının ortaya çıkmasıyla, kadınların tarihi yazılmaya başlanmıştır.
Hâlâ tam olarak olmasa da, kadının insanlığın geçmişindeki yeri anlaşılmıştır. Günümüzde, birçok grup, sınıf ve topluluk hâlâ tarih tarafından göz ardı edilmektedir. Tarihi anlatımda yer almamaktadır.
Sonuç olarak, “tarih nedir?” sorusuna verilecek cevapların temel noktası, tarihin geçmişin gerçekliği ile aynı şey olmamıştır. Tarih, sınırlı, eksik ve yanlı kaynakları eleştirel bir bakış açısıyla inceleyerek geçmişin gerçekliğini yeniden kurma çabasıdır. Yeniden yapılan tarih asla tamamen gerçeği yansıtmaz.
Çünkü tarihçinin elindeki kaynaklar eksik ve yanlı olur. Tarihçinin kendi bakış açısı ve dünya görüşü de ürettiği tarihsel bilgiyi etkilemiştir. Tarih, günümüzde veya tarihin üretildiği dönemde yeniden kurgulanmış ve inşa edilmiş bir versiyonudur. Bu nedenle, herhangi bir tarih kitabında aktarılan bilgilerin, tarihçinin elindeki belgelere dayanarak yaptığı yorumlardan başka bir şey olmadığını unutmamak gerekir. Ancak bu, tarih kitaplarının tamamen yanlış ve değersiz olduğu anlamına gelmez. Tarihin doğası budur ve tarih, insanların geçmişi anlamalarına ve dünya hakkında daha fazla bilgi edinmelerine yardımcı olur.
Tarih ne işe yarar?
Tarihin faydaları hakkında konuşurken, bu bilim dalının bize insanlık tarihi hakkında önemli bilgiler sağladığına dikkat çekmek gerekir. Tarih bize insan davranışlarını, olayları ve süreçleri anlamamızı sağlar. Bu da insan doğası hakkında daha derin bir anlayış geliştirmemizi sağlar. Geçmişteki hatalardan ders çıkararak gelecekte daha iyi kararlar almamıza yardımcı olur.
Bununla birlikte, tarih sadece geçmişi anlamak için değil, aynı zamanda bugünümüzü ve geleceğimizi şekillendirmede de önemli bir rol oynar. Tarih bize kim olduğumuzu, nereden geldiğimizi ve nereye gittiğimizi anlamamızı sağlar. Geçmişteki olayların neden olduğu sonuçları karşılaşır. Gelecekteki benzer olayları önleyebiliriz. Ayrıca, tarih bize farklı kültürler ve toplumlar hakkında bilgi vererek, farklılıkları anlamamızı ve hoşgörülü bir toplum inşa etmemizi de sağlar.
İngiliz tarihçi R.G. Collingwood, tarih nedir? hakkında şunları söyler: “Tarih, insanın düşünsel olarak nasıl büyüdüğüne dair bir kayıt tutar. İnsanın bugünkü varoluşuyla bağlantısını gösterir.” Bu yüzden tarih, insanlık için çok değerli bir bilim dalıdır.
Tarih, insanlara sadece genel olarak insanlık tarihi hakkında değildir. Aynı zamanda içinde yaşadıkları toplumun geçmişi hakkında da bilgi sağlar. Ayrıca, geçmişe karşı merak hemen hemen her toplumda var olmuştur. Dolayısıyla tarih, açık ve somut bir fayda sağlamasa bile insanların merakını tatmin etmek için önemli bir rol oynar. Eski dönemlerde yazının olmadığı zamanlarda veya günümüzde hala yazı kullanmayan bazı ilkel topluluklarda bile, insanların ortak geçmişiyle ilgili bilgiler ve efsaneler sözlü aktarım yoluyla nesilden nesile aktarılmaktaydı.
Tarihçinin Görevi
Tarih araştırmaları modern toplumlarda geçmişe dair merakı karşılamak için belirli metodolojik kurallara ve kanıtlara dayanan çalışmalar olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmalar sonucunda ortaya çıkan bilgilerin mümkün olduğunca gerçeğe yakın olması hedeflenmiştir.
Farklı tarihçiler arasındaki görüş ayrılıkları, tarihsel bilginin göreceliğini anlamak açısından önemlidir ve insanlar bu sayede geçmişle ilgili kendilerine sunulan bilgilere daha eleştirel bir bakış açısı geliştirebilirler. Tarihle ilgili merakı olan kişiler, farklı tarihçilerin görüşlerini öğrenerek kendi bakış açılarını zenginleştirebilirler.
Eğer bir toplumda demokratik çoğulculuk yeterince gelişmişse, farklı bakış açıları ve düşünceler medya aracılığıyla kamuoyuna aktarılmıştır. Bu sayede, topluma dayatılan bilgi ve yaklaşımların sorgulanması mümkün hale gelir. Geçmişi öğrenme merakı her zaman toplumda var olduğu için, özgür bir ortamda tarih araştırmalarının yapılması ve sonuçlarının farklı kanallarla topluma aktarılması, mümkün olduğunca doğru ve manipülasyona uğramamış bir tarih bilgisi sunabilmek açısından son derece önemlidir.
Tarihçilerin görevi sadece tarihsel olay ve olguları ortaya koymakla sınırlı değildir. Aynı zamanda topluma dayatılmaya çalışılan tarih versiyonlarını ve toplumda var olan geçmişe ilişkin çarpıtılmış popüler yorumları da eleştirel bir bakış açısıyla incelemelidirler. Ancak topluma yerleşmiş hatalı ve çarpıtılmış bilgi, yorum ve yaklaşımların ortadan kaldırılması kolay bir iş olmamıştır. İngiliz tarihçi John Tosh’un İngiltere ve İrlanda bağlamında yaptığı açıklamalar, bu konunun ülkemiz için de geçerli olduğunu göstermektedir.
Tarihten Ders Çıkar mı?
Tarihi öğrenmenin günümüze ve geleceğimize dair dersler çıkarmamıza yardımcı olacağı konusunda genel bir fikir birliği vardır. Ancak, tarihten alınacak derslerin sınırları vardır. Her olay ve durum benzersizdir ve tarihte yaşanan her şey bugünkü koşullarla aynı şekilde uygulanamaz. Ayrıca, tarihten ders çıkarmak için, tarihsel olayları ve olguları objektif bir şekilde analiz etmek ve doğru bir şekilde yorumlamak gerekir. Bunun yanı sıra, tarihin gelecekteki olayları tahmin etmek için bir kılavuz olarak kullanılması da mümkün değildir.
Tarihin tekerrürden ibaret olduğuna dair yaygın bir inanış vardır ancak bu doğru değildir. Her tarihi olay, kendi koşulları ve özellikleri içinde tektir. Bir daha asla tekrarlanamaz. Tarihi olaylar arasında bazı benzerlikler olsa da, bu durum onların aynı olduğu anlamına gelmez. Bu nedenle, geçmişte yaşanan bir olay ile günümüzdeki bir olay veya olgu arasında benzerlik kurarken son derece dikkatli olunması gerekmektedir.
Özellikle, geçmişte yaşanan olayların tarihi şartları ve çerçevesiyle günümüzün şartları arasındaki farklılıkların göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Olaylar arasında yüzeysel ve basitleştirici benzerlikler kurmak tehlike oluşturmuştur. Hatta yanıltıcı ve çarpıtıcı sonuçlara yol açabilecek bir tehlike de oluşturmuştur. Bu nedenle, geçmişte yaşanan bir olaydan doğru bir şekilde ders çıkarmak önemlidir. Geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak oldukça zor ve yanıltıcı olmuştur.
Sonuç
Girişte belirttiğimiz gibi, Tarih nedir? sorusuna kısa bir yazıyla kapsamlı bir yanıt vermek mümkün değildir. Zira tarih, sonsuz sorgulamaların, tartışmaların ve metodolojik yaklaşımların meşgul olduğu bir disiplindir. Her ne kadar birçok tarihçi bu soruya kapsamlı bir cevap vermeye çalışır. Başka bir tarihçi her zaman farklı bir bakış açısı sunabilir. Tarih, bilginin sürekli olarak güncellenmesi ve yeniden şekillenmesi gereken bir alandır.
Peki bu durumda ortalama bir tarih tutkununun Tarih nedir? sorusu üzerinde düşünmesi gerekli midir? Cevap: Sadece gerekli değil, aynı zamanda zorunludur da. Aksi takdirde, tarihle ilgili herhangi bir parçayı yanlış veya yanıltıcı bilgilere maruz kalırsınız. Hiçbir tarihsel delile dayanmayan masallar veya efsanelere tarihi gerçekmiş gibi yaklaşabilirsiniz. İsminin önünde Prof. Dr. yazan herkesin bilimsel tarihçi olduğunu düşünebilirsiniz, ancak gerçekte bu böyle değildir. İki tarihçi farklı şeyler söylediğinde, ideolojinize en yakın olanın doğru olduğuna hemen inanma hatasına düşebilirsiniz. Bu nedenle Tarih nedir, ne değildir? sorusu, tarihi öğrenmek isteyen herkesin sürekli olarak düşünmesi gereken bir sorudur.
Sıkça Sorulan Sorular
Belirli bir zaman ve yer bağlamında yaşanmış olayları neden-sonuç ilişkisi içerisinde inceleyen bir disiplindir. Tarih bilimi, insanların geçmişteki iktisadi, sosyal, siyasi ve dini ilişkilerini objektif bir şekilde değerlendirerek, geçmişe dair bir anlayış ve bakış açısı sunar. Tarihin amacı, sadece geçmişte yaşanmış olayları günümüze aktarmakla kalmayıp, bunların günümüz dünyasına etkisini de anlamaktır.
Tarih, geçmişte yaşanmış olayları, olguları, kültürel yapıları, sosyal ilişkileri, doğal ve coğrafi şartları inceleyen bir bilim dalıdır. Tarihin ilgi alanı oldukça geniştir ve insanlık tarihinin hemen her yönünü kapsar. Tarihçiler, savaşlar, siyasi olaylar, ekonomik gelişmeler, sanatsal ve kültürel etkinlikler, teknolojik ilerlemeler, toplumsal yapılar ve daha birçok konuyu ele alırlar. Tarihin amacı, geçmişte yaşanan bu olayları, olguları ve yapıları anlamak ve günümüze aktarmaktır.
Tarih, insan topluluklarının geçmişteki yaşantılarını, kültür ve uygarlıklarını, belgelere dayanarak ve objektif bir şekilde, yer ve zaman göstererek neden-sonuç ilişkisi içinde inceleyen ve anlatan bir sosyal bilimdir. Tarihin amacı, geçmişte yaşanmış olayları sadece aktarmakla kalmayıp, bu olayların nedenleri ve sonuçları üzerine de düşünmek, geleceğe yönelik öngörülerde bulunmaktır.
Tarih öğrenmek, vatandaşların geçmişte meydana gelen olayları ve bu olayların sonuçlarını anlamalarına yardımcı olur. Böylece günümüzdeki ve gelecekteki olası değişimlerin nasıl ortaya çıkabileceğini ve bu değişimlerin nedenlerini anlamak mümkün olur. Tarih, geçmişteki olayların günümüze etkilerini gözlemleyerek, toplumların gelecekteki kararlarını daha iyi şekillendirmelerine yardımcı olur.
Teşekkürler. Çok faydalandım.